Spektrum autyzmu jest dosyć szerokie ale w głównnej mierze przejawia się jako nieprawidłowy rozwój społeczny, który obfituje w wiele deficytów i dysfunkcji w porozumiewaniu się werbalnym i niewerbalnym, sztywnych wzorcach zachowania, aktywności i zainteresowań. Poza tym dzieci takie charakteryzują się dużymi dysharmoniami w rozwoju, obniżonymi możliwościami intelektualnymi (u ok. 70-80%), trudnościami w uczeniu się, generalizowaniu zdobytych umiejętności. Ponadto u dzieci autystycznych występuje szereg niepożądanych zachowań: autostymulacje, agresja i autoagresja, nieprawidłowy afekt, zachowania rytualistyczne. W wielu przypadkach można jednak skutecznie niwelować objawy autyzmu do punktu, w którym osoba autystyczna może funkcjonować tak samo jak osoba zdrowa. Skuteczna terapia powinna być rozpoczęta jak najwcześniej i prowadzona tak długo, aż osoba będzie w stanie funkcjonować samodzielnie.
Jedną z metod wykorzystywanych w pracy z dziećmi z autyzmem jest podejście behawioralne, które zaczęto stosować w latach 60 w USA. Wówczas została potwierdzona jego wysoka efektywność. Terapia behawioralna zakłada, iż ogólne prawa uczenia się trafnie tłumaczą zachowania dzieci autystycznych, które wg w/w podejścia mają wiele odrębnych deficytów, niż jeden centralny deficyt, którego skorygowanie prowadziłoby do ogólnej poprawy funkcjonowania dziecka, posiadają zdolność uczenia się, o ile znajdują się w specjalnie przystosowanym dla ich potrzeb środowisku.
Proces terapeutyczny rozpoczyna się od analizy funkcjonalnej zachowania dziecka, która polega na: zarejestrowaniu zdarzenia poprzedzającego dane zachowanie (kiedy i gdzie zachowanie pojawiło się, kto był przy nim obecny? Itp.), zachowania (co zrobiło, powiedziało dziecko, ile razy, jak długo, nasilenie? Itp.), konsekwencje (co nastąpiło po zachowaniu?). Na podstawie zgromadzonych informacji można dokonać opisu zachowania dziecka oraz skonstruować plan terapii.
Ogólnymi celami terapii behawioralnej są: rozwijanie zachowań deficytowych, redukowanie zachowań niepożądanych, generalizowanie i utrzymywanie efektów terapii w czasie.
Zachowania deficytowe są to te zachowania, które uważa się za normalne i pożądane u dziecka w pewnym wieku, a które u danego dziecka występują zbyt rzadko lub nie występują wcale (np. prawidłowa mowa, okazywanie uczuć, zabawa tematyczna).
Zadaniem terapeuty behawioralnego jest kształtowanie u dziecka jak największej liczby zachowań adaptacyjnych, które rozwiną jego niezależność i umożliwią mu efektywne funkcjonowanie w środowisku.
Redukowanie zachowań niepożądanych dotyczy takich czynności, jak: zachowania destrukcyjne, zachowania agresywne i autoagresywne, zachowania autostymulacyjne, zachowania rytualistyczne, zachowania zakłócające, odmawianie jedzenia, nieprawidłowe reakcje emocjonalne, nieprawidłowa mowa.
Redukowanie zachowań niepożądanych rozpoczyna się od precyzyjnego zdefiniowania zachowania, które ma być modyfikowane. Gdy w trakcie pracy pojawiają się pierwsze oznaki zachowania niepożądanego, wówczas powinny zostać zastosowane konsekwencje korygujące. Należą do nich: wygaszanie, wybiórcze wzmacnianie zachowań alternatywnych, wykluczanie, hiperkorekcja. Wygaszanie polega na systematycznym wycofaniu wszelkich konsekwencji wzmacniających, które występowały po zachowaniu niepożądanym. Wiele technik stosowanych do eliminowania zachowań niepożądanych opiera się na zasadzie wybiórczego wzmacniania zachowań alternatywnych. Polega na dawaniu większej ilości wzmocnień za zachowania prawidłowe, a redukowaniu ilości wzmocnień za zachowania nieprawidłowe. W ten sposób zachowania niepożądane są wygaszane, natomiast zachowania prawidłowe są wzmacniane.
Terapia behawioralna opiera się na kilku podstawowych zasadach, których przestrzeganie gwarantuje osiągnięcie sukcesu w pracy z dzieckiem. Są to: zasada małych kroków, zasada stopniowania trudności, zasada stosowania wzmocnień. Zasada małych kroczków polega na rozbiciu uczonych umiejętności na bardzo drobne elementy składowe, z których każdy musi być uczony oddzielnie. Nowe umiejętności są dobudowywane do już istniejących. Kolejna czynność jest uczona wówczas gdy dziecko opanuje poprzednią w stu procentach. Równie ważna jest zasada stopniowania trudności, aby dziecko mogło odnosić sukcesy w nauce nowych umiejętności. Szczególnie jest to ważne w pracy z dziećmi autystycznymi, które są mało zmotywowane do pracy i ,,nie uczą się na błędach”.
Kolejną zasadą terapii jest stosowanie wzmocnień. Wzmocnieniem będziemy nazywać każde wydarzenie, które zwiększa częstość występowania zachowania, po jakim następuje wzmacnianie. Innymi słowy, jeżeli po zachowaniu danej osoby następuje wydarzenie stanowiące dla niej nagrodę lub przyjemność, zwiększa się prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia tego zachowania w podobnych okolicznościach. Aby dziecko mogło zrozumieć, że dane zachowanie jest pożądane lub czynność jest wykonana prawidłowo, musi ona zostać wzmocniona. W terapii behawioralnej zatem szeroko stosuje się nagrody. Ich stosowanie rozpoczyna się od nagród biologicznych (pożywienie, napoje, ulubione zabawki), które zawsze stanowią formę naturalnego wzmocnienia dla dziecka. Nagrody biologiczne szybko łączone są ze społecznymi, by te z kolei zyskały dla dziecka wartość. Bardzo istotną formą wzmacniania zachowań jest stosowanie tzw. systematycznej uwagi i aprobaty. Polega ona na systematycznym dostarczaniu danej osobie właściwie dobranych do jej oczekiwań wzmocnień społecznych celem motywowania i wywoływania pozytywnych zachowań. Stosowanie wzmocnień jest kierowane zasadami: to co dla jednej osoby jest wzmocnieniem, nie musi nim być dla innej, musi następować bezpośrednio po zachowaniu, które jest wzmacniane, musi być warunkowe, jeśli ma być skuteczne, podczas uczenia nowego zachowania należy stosować częste wzmocnienia.
Terapia behawioralna ma swoje etapy. Na początku dziecko musi zostać przygotowane do uczenia się poprzez tzw. ,,trening posłuszeństwa”, czyli naukę wykonywania prostych poleceń, zarazem dziecko jest uczone koncentracji uwagi oraz eliminowane są zachowania niewłaściwe. W kolejnych etapach dziecko uczone jest naśladowania niewerbalnego, dopasowywania i sortowania, rozumienia mowy, naśladowania mowy, komunikowania się, kształtowanie pojęć abstrakcyjnych, umiejętności szkolne, umiejętności społeczne, zabawa, umiejętności samoobsługi.
Uważam, iż terapia behawioralna jest jedną z bardziej sensownych metod pracy z dziećmi z autyzmem. Uczy umiejętności, z których uczeń korzysta natychmiast i będzie mógł korzystać do końca swego życia, wdraża do lepszej komunikacji, samodzielności. Rodzice dziecka mogą dostrzec realne postępy w jego rozwoju, zmniejszenie występowania zachowań niepożądanych, gdyż efekty terapeutyczne są mierzalne, ale oprócz tego zauważalne w życiu codziennym. Rodzina także jest zaangażowana w terapię, a program dostosowany do indywidualnych potrzeb dziecka.
